Znane obrazy, które zaginęły po II wojnie światowej

Najsłynniejsze zaginione obrazy z okresu II wojny światowej

Podczas II wojny światowej naziści prowadzili systematyczną grabież dzieł sztuki z okupowanych krajów. W Polsce działał specjalny oddział SS Ahnenerbe, którego zadaniem było konfiskowanie najcenniejszych dzieł sztuki. Wiele z nich trafiło do prywatnych kolekcji nazistowskich dygnitarzy, w tym Adolfa Hitlera i Hermanna Göringa. Inne zostały ukryte w kopalniach, bunkrach i tajnych składnicach. Po wojnie część dzieł udało się odnaleźć i zwrócić prawowitym właścicielom, jednak wiele bezcennych obrazów wciąż pozostaje zaginionych.

Poniżej przedstawiamy listę najcenniejszych utraconych dzieł, które zaginęły podczas II wojny światowej i których losy do dziś pozostają nieznane lub zostały niedawno odkryte po wielu latach poszukiwań.

Portret młodzieńca – Rafael Santi

Portret młodzieńca Rafaela – jedno z najcenniejszych zaginionych dzieł sztuki

„Portret młodzieńca” to obraz namalowany przez Rafaela Santi około 1514 roku. Dzieło przedstawia młodego mężczyznę, prawdopodobnie włoskiego arystokratę, ubranego w czarny strój z białym kołnierzem. Przed wojną obraz należał do kolekcji rodziny Czartoryskich i był eksponowany w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.

W 1939 roku, tuż przed wybuchem wojny, obraz wraz z innymi cennymi dziełami (w tym „Damą z gronostajem” Leonarda da Vinci i „Krajobrazem z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta) został ukryty w skrzyni oznaczonej literami LRR (Leonardo, Rembrandt, Rafael) w pałacu w Sieniawie. Niestety, naziści odkryli kryjówkę i wszystkie trzy obrazy trafiły do rezydencji generalnego gubernatora Hansa Franka na Wawelu.

Gdy w 1945 roku Amerykanie aresztowali Hansa Franka, w jego willi nad jeziorem Schliersee odnaleźli tylko dwa z trzech arcydzieł – „Damę z gronostajem” i „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem”. „Portret młodzieńca” zaginął bez śladu i do dziś pozostaje najcenniejszym dziełem sztuki utraconym podczas II wojny światowej.

Wartość obrazu szacowana jest obecnie na ponad 100 milionów dolarów. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wciąż prowadzi poszukiwania tego bezcennego dzieła.

Schody pałacowe – Francesco Guardi

Schody pałacowe Francesco Guardiego – obraz odzyskany w 2014 roku

„Schody pałacowe” to niewielki obraz olejny (32,8 x 25,8 cm) namalowany przez weneckiego malarza Francesco Guardiego w XVIII wieku. Dzieło przedstawia monumentalne schody pałacowe z postaciami ludzi. Przed wojną obraz należał do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, które zakupiło go w 1925 roku od kolekcjonera Leona Kranca.

W 1939 roku, po wybuchu wojny, obraz został ukryty w piwnicach muzeum, jednak szybko został odnaleziony przez nazistów. Został przewieziony do składnicy w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, a następnie trafił do rezydencji Hansa Franka na Wawelu. W 1944 roku, podczas ewakuacji urzędu generalnego gubernatora, obraz przewieziono do zamku w Sichowie na Dolnym Śląsku.

Po wojnie obraz trafił do składnicy dóbr kultury w Wiesbaden, a następnie do Central Collecting Point w Monachium. Zamiast wrócić do prawowitego właściciela, dzieło trafiło na Uniwersytet w Heidelbergu jako „obiekt o nieznanym pochodzeniu”. W 1980 roku przekazano je jako depozyt do muzeum w Heidelbergu, a następnie do Galerii Państwowej w Stuttgarcie.

Dopiero w 2010 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego złożyło wniosek restytucyjny, a po długich negocjacjach obraz powrócił do Polski w 2014 roku. Obecnie można go podziwiać w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Żydówka z pomarańczami (Pomarańczarka) – Aleksander Gierymski

Żydówka z pomarańczami (Pomarańczarka) – obraz odzyskany w 2011 roku

„Żydówka z pomarańczami”, znana również jako „Pomarańczarka”, to obraz namalowany przez Aleksandra Gierymskiego w 1881 roku. Dzieło przedstawia starszą kobietę sprzedającą pomarańcze na warszawskim targu. Przed wojną obraz należał do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.

Podczas okupacji niemieckiej obraz zaginął i przez 65 lat uważany był za bezpowrotnie utracony. Nieoczekiwanie w 2010 roku dzieło pojawiło się na aukcji w małym domu aukcyjnym w Buxtehude pod Hamburgiem, wycenione na zaledwie 4400 euro.

Według informacji podanych przez dom aukcyjny, obraz znajdował się w posiadaniu niemieckiej rodziny od 1948 roku. Mimo że dzieło prawnie należało do Polski, niemieckie prawo chroniło posiadaczy, którzy nabyli je w dobrej wierze. W wyniku negocjacji Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego odkupiło obraz za nieujawnioną kwotę (nieoficjalnie mówi się o sumie około 200 000 euro).

„Pomarańczarka” powróciła do Polski w 2011 roku i obecnie jest jednym z najcenniejszych eksponatów Muzeum Narodowego w Warszawie. Historia tego obrazu pokazuje, jak skomplikowany może być proces odzyskiwania utraconych dzieł sztuki, nawet gdy ich lokalizacja jest znana.

Palacz i Praczka – Gabriël Metsu

Palacz z fajką i dzbankiem – Gabriël Metsu, 1662

Praczka – Gabriël Metsu, przed 1667

„Palacz” i „Praczka” to para niewielkich obrazów namalowanych przez holenderskiego malarza Gabriëla Metsu w XVII wieku. Choć nie były pierwotnie tworzone jako para, zostały zakupione razem na aukcji w Amsterdamie w 1773 roku, a rok później trafiły do Warszawy, gdzie nabył je król Stanisław August Poniatowski.

Po abdykacji króla obrazy ukryto w skrzyniach w Pałacu w Łazienkach, gdzie przetrwały do międzywojnia. We wrześniu 1939 roku dzieła ukryto w Muzeum Narodowym w Warszawie, jednak zostały odnalezione przez nazistów pod przewodnictwem historyka sztuki Dagoberta Freya. „Praczka” znalazła się na liście dzieł do wywozu, natomiast losy „Palacza” pozostawały nieznane.

„Palacz” został odnaleziony w latach 70. w tajnej skrytce biurka Adolfa Szyszko-Bohusza, przedwojennego dyrektora Zamku na Wawelu. Obraz został potajemnie zwrócony do Muzeum Narodowego w Warszawie.

„Praczka” natomiast pojawiła się w 1993 roku w katalogu nowojorskiego domu aukcyjnego Sotheby’s. Obraz został wycofany z aukcji, jednak właściciel zażądał zwrotu kosztów w wysokości 63 tysięcy dolarów. Ostatecznie dzieło zostało wykupione przez osobę prywatną w imieniu państwa polskiego i w 1994 roku wróciło do Warszawy.

Obecnie oba obrazy można podziwiać w Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.

Madonna pod jodłami – Lucas Cranach Starszy

Madonna pod jodłami – Lucas Cranach Starszy, 1510

„Madonna pod jodłami” to obraz namalowany przez Lucasa Cranacha Starszego w 1510 roku dla wrocławskiej katedry. Przez kilka stuleci dzieło wisiało w katedrze, najpierw w kaplicy św. Jana Ewangelisty, a później w skarbcu.

W 1943 roku, w obawie przed alianckimi bombardowaniami, hitlerowcy wywieźli obraz za miasto. Po powrocie do katedry dzieło miało poważne pęknięcie lipowej deski. Naprawą obrazu zajął się ksiądz Siegfried Zimmer, który zlecił malarzowi Georgowi Kupke wykonanie kopii. W 1947 roku, podczas przymusowych przesiedleń niemieckich mieszkańców, Zimmer zamienił obrazy i wyjechał z Wrocławia z oryginalnym dziełem, pozostawiając kopię.

Fałszerstwo zostało odkryte dopiero w 1961 roku przez konserwatorkę Danielę Stankiewicz. Rozpoczęto poszukiwania oryginału, który w międzyczasie kilkakrotnie zmieniał właściciela. Ostatecznie obraz trafił do opactwa Sankt Gallen w Szwajcarii.

Mimo że polskie władze wiedziały o lokalizacji obrazu już w czasach PRL, nie podjęto wówczas działań w celu jego odzyskania. Dopiero w 2012 roku, po długich negocjacjach, „Madonna pod jodłami” wróciła do Polski i obecnie znajduje się w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu.

Wniebowstąpienie Chrystusa – szkoła Michaela Willmanna

Wniebowstąpienie Chrystusa – obraz ze szkoły Michaela Willmanna

„Wniebowstąpienie Chrystusa” to jeden z cyklu piętnastu przedstawień tajemnic różańcowych pochodzących z kościoła św. Marcina w Sicinach (woj. dolnośląskie). Jest to niewielki, owalny obraz olejny (31 x 23 cm) malowany na desce, przypisywany szkole Michaela Willmanna, zwanego „śląskim Rembrandtem”.

Obraz został skradziony z kościoła w latach 80. lub 90. XX wieku, wraz z drugim dziełem z tego samego cyklu – „Modlitwą w Ogrójcu”. W 2012 roku „Wniebowstąpienie Chrystusa” zostało odnalezione na amerykańskim portalu aukcyjnym eBay.

Dzięki współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z amerykańską agencją dochodzeniową Homeland Security Investigations udało się odzyskać obraz. W kwietniu 2014 roku dzieło zostało uroczyście przekazane proboszczowi parafii św. Marcina w Sicinach.

Drugi skradziony obraz – „Modlitwa w Ogrójcu” – nadal pozostaje nieodnaleziony. Jest to owalny obraz olejny na desce o wymiarach 31 x 23 cm, przedstawiający Chrystusa klęczącego w Ogrójcu z aniołem trzymającym kielich.

Inne zaginione arcydzieła

Autoportret z paletą – Aleksander Gierymski, 1891-1892

Zamek Kufstein – Aleksander Gierymski, 1889

Wyjazd – Maksymilian Gierymski, ok. 1872

Oprócz wymienionych wyżej dzieł, podczas II wojny światowej zaginęło wiele innych cennych obrazów. Wśród nich znajdują się:

• „Autoportret z paletą” Aleksandra Gierymskiego (1891-1892) – namalowany na zamówienie Ignacego Korwin-Milewskiego do jego galerii autoportretów malarzy polskich. W 1929 roku został zakupiony do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
• „Zamek Kufstein” Aleksandra Gierymskiego (1889) – jeden z cyklu widoków zamku Kufstein malowanych o różnych porach dnia.
• „Wyjazd” Maksymiliana Gierymskiego (ok. 1872) – obraz przedstawiający scenę wyjazdu na polowanie.
• „Święty Longin patron dzwonkarzy” Jana Matejki – akwarela będąca projektem polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie. Przed wojną dzieło należało do kolekcji Franciszka Goldberga-Górskiego.
• „Hucułka z dzbankiem” Michała Borucińskiego (1927) – olej na tekturze pochodzący z przedwojennej warszawskiej kolekcji prywatnej.

Warto zaznaczyć, że niektóre z tych dzieł zostały niedawno odnalezione. W 2021 roku policja zabezpieczyła obrazy „Święty Longin patron dzwonkarzy” Jana Matejki oraz „Hucułka z dzbankiem” Michała Borucińskiego, które zostały odnalezione w prywatnych mieszkaniach na terenie Warszawy.

Współczesne inicjatywy poszukiwawcze

Pracownicy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego podczas poszukiwań zaginionych dzieł sztuki

Poszukiwania zaginionych dzieł sztuki prowadzone są przez wiele instytucji i organizacji na całym świecie. W Polsce główną rolę odgrywa Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które prowadzi rejestr utraconych dóbr kultury zawierający obecnie blisko 63 tysiące pozycji.

Ważną inicjatywą jest projekt „Muzeum Utracone”, realizowany od 2010 roku. W ramach tego projektu organizowane są multimedialne pokazy prezentujące zaginione dzieła sztuki, a także prowadzona jest strona internetowa (www.muzeumutracone.pl), na której można znaleźć informacje o utraconych obiektach.

W poszukiwaniach zaginionych dzieł sztuki wykorzystywane są nowoczesne technologie, takie jak bazy danych, analiza cyfrowa obrazów czy sztuczna inteligencja. Ważną rolę odgrywają również międzynarodowe organizacje, takie jak Interpol czy UNESCO, które prowadzą własne bazy danych skradzionych dzieł sztuki.

Warto również wspomnieć o Zespole ds. Rewindykacji Dóbr Kultury działającym przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych, który wspiera wysiłki Polski w celu odzyskiwania utraconych dzieł sztuki. Zespół współpracuje z polskimi placówkami dyplomatycznymi na całym świecie oraz z zagranicznymi instytucjami kulturalnymi i organami ścigania.

Najbardziej poszukiwane zaginione arcydzieła

Powyższa tabela przedstawia najbardziej poszukiwane zaginione arcydzieła oraz te, które udało się odzyskać w ostatnich latach. Wartości szacunkowe są przybliżone i mogą się znacznie różnić w zależności od aktualnej sytuacji na rynku sztuki.

Nadzieja na odnalezienie zaginionych arcydzieł

Ceremonia przekazania odzyskanego obrazu „Schody pałacowe” Francesco Guardiego do Muzeum Narodowego w Warszawie, 2014

Historia poszukiwań zaginionych dzieł sztuki pokazuje, że nawet po wielu dekadach istnieje szansa na ich odnalezienie. Przykłady takie jak „Pomarańczarka” Aleksandra Gierymskiego czy „Madonna pod jodłami” Lucasa Cranacha Starszego dowodzą, że wytrwałe działania mogą przynieść sukces.

Warto podkreślić, że każdy może przyczynić się do odnalezienia zaginionych dzieł sztuki. Jeśli posiadasz jakiekolwiek informacje na temat utraconych podczas II wojny światowej obrazów, skontaktuj się z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub z najbliższym muzeum. Nawet pozornie nieistotna informacja może okazać się kluczowa w poszukiwaniach.

Odzyskiwanie utraconych dzieł sztuki to nie tylko kwestia przywracania materialnego dziedzictwa kulturowego, ale także ważny element budowania tożsamości narodowej i pamięci historycznej. Każde odnalezione dzieło to fragment historii, który powraca na swoje miejsce, wzbogacając kulturowe dziedzictwo Polski i świata.