Wileńska szkoła malarska to fenomen artystyczny, który na przełomie XVIII i XIX wieku uczynił z Wilna główne centrum sztuki na terenach dawnej Rzeczypospolitej. Choć termin ten bywa używany również w odniesieniu do twórczości artystów działających w okresie międzywojennym, pierwotna wileńska szkoła malarstwa powstała ponad sto lat wcześniej, tworząc fundamenty pod rozwój polskiej sztuki w trudnym okresie zaborów. Poznaj historię tego niezwykłego zjawiska, jego najważniejszych przedstawicieli oraz trwałe dziedzictwo, które do dziś inspiruje badaczy i miłośników sztuki.
Kontekst historyczny Wileńskiej szkoły malarskiej
Uniwersytet Wileński w XIX wieku, siedziba Katedry Malarstwa i Rysunku
Wileńska szkoła malarska narodziła się w szczególnym momencie historycznym. Był to okres po upadku Rzeczypospolitej, gdy Wilno – wcześniej pod względem artystycznym mało aktywne – stało się głównym ośrodkiem sztuki na ziemiach polsko-litewskich. Wszystko zaczęło się 1 października 1797 roku, kiedy to otwarto Katedrę Malarstwa i Rysunku Uniwersytetu Wileńskiego przy Wydziale Literatury i Sztuk Wyzwolonych.
Warto podkreślić, że już ostatni król Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Stanisław August Poniatowski, przez cały okres swojego panowania nosił się z pomysłem utworzenia szkoły sztuk pięknych. Choć jego zamierzenia nie zostały zrealizowane, stworzył klimat sprzyjający rozwojowi artystycznemu. Gdy u schyłku jego panowania przeprowadzano na Uniwersytecie Wileńskim reformy, uznano za naturalne ufundowanie specjalnych katedr sztuk pięknych.
Stanisław August Poniatowski, patron rozwoju sztuk pięknych
Za przykładem Wilna poszły później inne wyższe uczelnie polskie. Gdy 20 lat później zakładano uniwersytet w Warszawie, nie tylko uwzględniono w programie nauk sztuki plastyczne, ale utworzono nawet specjalny wydział sztuk pięknych. W tym samym roku 1818 nauczanie sztuki wprowadził również uniwersytet w Krakowie. Na owe czasy było to novum niespotykane w żadnym innym kraju europejskim.
„Malarstwo, administracyjnie biorąc, nie tworzyło oddzielnej szkoły, ani nawet oddzielnej części szkoły. Jednakże, dzięki temu, że posiadało własnego profesora, własnych uczniów, swoją salę i swój porządek zajęć, nazywało się ją potocznie i nazywa 'wileńską szkołą malarstwa’. Wydała ona cały zastęp artystów, i o tym zastępie mówi się także, jako o 'wileńskiej szkole malarstwa'”
Okres świetności Wilna jako centrum artystycznego zakończył się wraz z powstaniem listopadowym. Likwidacja Uniwersytetu Wileńskiego w 1831 roku rozproszyła jego wychowanków, ale dorobek wileńskiej szkoły malarstwa zachował siłę oddziaływania jeszcze po połowie XIX wieku.
Główni przedstawiciele Wileńskiej szkoły malarskiej
Franciszek Smuglewicz – ojciec Wileńskiej szkoły malarskiej
Franciszek Smuglewicz, pierwszy kierownik Katedry Malarstwa i Rysunku
Pierwszym profesorem malarstwa powołanym do Wilna był Franciszek Smuglewicz (1745-1807), najsławniejszy wówczas polski artysta. To właśnie jemu powierzono kierownictwo Katedrą Malarstwa i Rysunku. Jego wpływ na młode pokolenie malarzy aspirujących do stworzenia sztuki narodowej był ogromny, szczególnie w zakresie malarstwa rodzajowego i kompozycji historycznych.
Smuglewicz przyszedł na świat w Warszawie w rodzinie pochodzącego ze Żmudzi Łukasza Smuglewicza, malarza nadwornego króla Augusta III. W 1763 roku wyjechał do Rzymu, gdzie kształcił się u Antonio Marona. Dwa lata później uzyskał stypendium króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i wstąpił do rzymskiej Akademii Świętego Łukasza.
Przykład malarstwa historycznego Franciszka Smuglewicza
W prospekcie na rok 1799 Smuglewicz przedstawił swój program artystyczno-pedagogiczny, w którym podkreślał znaczenie proporcji jako fundamentu nauki malarstwa i rysunku. Kładł nacisk na naśladowanie natury, ale też na ukazywanie jej piękna i różnorodności. Uważał, że znajomość historii i obyczajów jest malarzowi niezbędna, a „wynajdywanie, porządek, dokładność, skład wyobrażeń i onych związek i stosunek wspólny jest malarzowi z literatem”.
Jan Rustem – kontynuator tradycji
Jan Rustem, następca Smuglewicza na stanowisku kierownika katedry
Po śmierci Smuglewicza w 1807 roku, jego następcą został Jan Rustem (1762-1835), zasłużony malarz-klasycysta. Rustem, sprowadzony do Polski ze Stambułu przez Adama Czartoryskiego, malarstwa uczył się u Jana Piotra Norblina, następnie u Marcella Bacciarellego. W 1798 roku ostatecznie osiadł na Litwie i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Wileńskim, początkowo jako adiunkt Franciszka Smuglewicza.
Rustem był niezwykle charakterystyczną postacią – spolszczony Turek, który z Konstantynopola zawędrował do Wilna, by tu uczyć sztuki. Współcześni opisywali go jako miłą i barwną osobowość, jeżdżącą po mieście na bułanym koniu, grającą w bilard w „Polskiej Kawie”, chodzącą po sali rysunkowej w tureckim fezie, poprawiającą rysunki i dającą rady młodym rysownikom.
Przykład malarstwa portretowego Jana Rustema
Józef Oleszkiewicz – mistrz portretu
Józef Oleszkiewicz, uczeń Smuglewicza i wybitny portrecista
Józef Oleszkiewicz (1777-1830) był jednym z najzdolniejszych uczniów Smuglewicza, który później kształcił się również pod kierunkiem Rustema. Zasłynął przede wszystkim jako wybitny portrecista, a jego prace cechowała niezwykła psychologiczna głębia i precyzja wykonania. Oleszkiewicz był również znany ze swoich mistycznych skłonności i przyjaźni z Adamem Mickiewiczem.
Przykład malarstwa portretowego Józefa Oleszkiewicza
Wśród innych znaczących przedstawicieli wileńskiej szkoły malarskiej należy wymienić:
- Jan Krzysztof Damel – uznany portrecista i pierwowzór postaci Hrabiego z „Pana Tadeusza”
- Kanuty Rusiecki – który jako pierwszy przedstawił program polskiego malarstwa romantycznego
- Walenty Wańkowicz – członek Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu
- Józef Peszka – uczeń Smuglewicza, specjalizujący się w malarstwie historycznym
- Maciej Topolski – twórca scen rodzajowych i pejzaży
- Mateusz Tokarski – znany z portretów i scen religijnych
Styl artystyczny Wileńskiej szkoły malarskiej
Przykłady klasycystycznego malarstwa wileńskiej szkoły
Wileńska szkoła malarska rozwijała się przede wszystkim w nurcie klasycyzmu, z elementami sentymentalizmu, a później także romantyzmu. Jej styl charakteryzował się następującymi cechami:
Główne cechy stylistyczne
- Przywiązanie do klasycznych proporcji i harmonii kompozycji
- Precyzyjny rysunek jako podstawa warsztatu artystycznego
- Stonowana, wyważona kolorystyka
- Dążenie do idealizacji przedstawianych postaci
- Nawiązania do antyku i renesansu
- Dbałość o detale historyczne i obyczajowe
Główne tematy
- Portrety – szczególnie szlachty i mieszczaństwa
- Sceny historyczne – zwłaszcza z dziejów Polski i Litwy
- Malarstwo religijne – obrazy ołtarzowe i sceny biblijne
- Pejzaże – głównie okolice Wilna i Wileńszczyzny
- Sceny rodzajowe – przedstawiające życie różnych warstw społecznych
- Alegorie – nawiązujące do tradycji klasycznej
Przykład portretu w stylu wileńskiej szkoły malarskiej
W pierwszym okresie, pod kierunkiem Smuglewicza, szkoła wileńska kładła nacisk na malarstwo historyczne, które miało służyć podtrzymaniu ducha narodowego w trudnym okresie po utracie niepodległości. Smuglewicz wprowadził do programu nauczania elementy teorii sztuki, podkreślając znaczenie wykształcenia ogólnego dla artysty.
Za czasów Rustema nastąpiło pewne obniżenie poziomu teoretycznego, ale szkoła nadal kształciła utalentowanych artystów. Rustem szczególnie ceniony był jako portrecista, a jego uczniowie kontynuowali tę tradycję. W tym okresie wileńska szkoła malarska zamknęła się nieco w sobie, tracąc kontakt z nowymi prądami w sztuce europejskiej.
Scena historyczna w wykonaniu artysty wileńskiej szkoły malarskiej
Gdzie oglądać dzieła Wileńskiej szkoły malarskiej?
Odkryj arcydzieła wileńskiej szkoły malarskiej na własne oczy
Dzieła artystów wileńskiej szkoły malarskiej można podziwiać w wielu muzeach w Polsce i na Litwie. Zaplanuj wizytę, aby zobaczyć te wyjątkowe obrazy i poczuć ducha epoki.
Muzeum Narodowe w Warszawie
Posiada bogatą kolekcję dzieł Franciszka Smuglewicza, Jana Rustema i innych przedstawicieli wileńskiej szkoły malarskiej.
Adres: Al. Jerozolimskie 3, Warszawa
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Prezentuje dzieła związane z mecenatem Stanisława Augusta Poniatowskiego, w tym prace artystów wileńskich.
Adres: ul. Stanisława Kostki Potockiego 10/16, Warszawa
Lietuvos dailės muziejus (Litewskie Muzeum Sztuki)
Największa kolekcja dzieł wileńskiej szkoły malarskiej, w tym obrazy Smuglewicza, Rustema i ich uczniów.
Adres: Didžioji g. 4, Wilno, Litwa
Dziedzictwo Wileńskiej szkoły malarskiej
Współczesna wystawa poświęcona wileńskiej szkole malarskiej
Dziedzictwo wileńskiej szkoły malarskiej jest niezwykle bogate i wielowymiarowe. Choć okres jej świetności zakończył się wraz z likwidacją Uniwersytetu Wileńskiego po powstaniu listopadowym, jej wpływ na rozwój sztuki w regionie był długotrwały i znaczący.
Wpływ na rozwój sztuki w regionie
Wileńska szkoła malarska stworzyła fundamenty pod rozwój polskiego i litewskiego malarstwa w XIX wieku. Jej absolwenci rozproszyli się po różnych ośrodkach, przenosząc zdobyte umiejętności i wiedzę. Wielu z nich zostało nauczycielami rysunku i malarstwa, przekazując dalej tradycje szkoły.
Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, kontynuator tradycji
W 1919 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wskrzeszono w Wilnie tradycję akademickiego kształcenia artystycznego przy reaktywowanym Uniwersytecie, któremu nadano imię Stefana Batorego. Utworzono wówczas Wydział Sztuk Pięknych, nawiązujący do tradycji pierwszej wileńskiej szkoły malarskiej.
W okresie międzywojennym termin „szkoła wileńska” zaczął być używany na określenie twórczości działających w Wilnie i Warszawie członków Wileńskiego Towarzystwa Artystów Plastyków, pozostających w kręgu oddziaływania indywidualności twórczej Ludomira Sleńdzińskiego.
Współczesne inicjatywy badawcze i muzealne
Współczesne badania nad dziedzictwem wileńskiej szkoły malarskiej
Obecnie dziedzictwo wileńskiej szkoły malarskiej jest przedmiotem intensywnych badań naukowych, zarówno w Polsce, jak i na Litwie. Organizowane są wystawy tematyczne, konferencje naukowe i projekty badawcze poświęcone temu zagadnieniu.
Szczególnie ważną rolę w zachowaniu i popularyzacji tego dziedzictwa odgrywają muzea, takie jak Lietuvos dailės muziejus w Wilnie, Muzeum Narodowe w Warszawie czy Galeria im. Sleńdzińskich w Białymstoku, która przechowuje spuściznę rodu Sleńdzińskich, związanego z wileńską tradycją artystyczną.
Ciekawostki związane z Wileńską szkołą malarską
Adam Mickiewicz w otoczeniu artystów wileńskiej szkoły malarskiej – ilustracja
Powiązania z Adamem Mickiewiczem
Wileńska szkoła malarska miała liczne powiązania z Adamem Mickiewiczem, największym polskim poetą romantycznym. Józef Oleszkiewicz, uczeń Smuglewicza i Rustema, był bliskim przyjacielem Mickiewicza i podobnie jak poeta interesował się mistycyzmem. To właśnie Oleszkiewicz miał przepowiedzieć Mickiewiczowi jego przyszłą sławę.
Jan Krzysztof Damel, inny wybitny przedstawiciel wileńskiej szkoły malarskiej, stał się pierwowzorem postaci Hrabiego w „Panu Tadeuszu”. Mickiewicz, studiując na Uniwersytecie Wileńskim, miał okazję poznać wielu artystów związanych ze szkołą i obserwować ich pracę.
Portret Adama Mickiewicza autorstwa artysty wileńskiej szkoły malarskiej
Losy dzieł po powstaniu listopadowym
Po upadku powstania listopadowego i likwidacji Uniwersytetu Wileńskiego w 1831 roku, wiele dzieł artystów wileńskiej szkoły malarskiej uległo rozproszeniu. Część trafiła do prywatnych kolekcji, inne do muzeów w różnych częściach dawnej Rzeczypospolitej i Imperium Rosyjskiego.
Niektóre obrazy zostały skonfiskowane przez władze carskie jako „politycznie podejrzane”, szczególnie te o tematyce patriotycznej. Wiele dzieł zaginęło w zawierusze dziejowej, zwłaszcza podczas II wojny światowej. Do dziś trwają poszukiwania zaginionych obrazów, a każde nowe odkrycie jest ważnym wydarzeniem dla historyków sztuki.
Odnalezione po latach dzieło artysty wileńskiej szkoły malarskiej
Pierwsza wystawa sztuki w Wilnie
W 1820 roku zorganizowano w Wilnie specjalną wystawę dzieł wychowanków wileńskiej szkoły malarskiej. Była to jedna z pierwszych wystaw sztuki w Polsce, a w Wilnie na pewno pierwsza. Wystawa była najważniejszym wydarzeniem dnia, choć nie spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem publiczności, która spodziewała się bardziej imponujących dzieł.
Mimo początkowego rozczarowania, wystawy prac uczniów odbywały się dalej – co dwa lata w maju i w czerwcu w auli uniwersyteckiej. Tradycja ta przyczyniła się do rozwoju życia kulturalnego miasta i kształtowania gustów artystycznych mieszkańców Wilna.
Polecana literatura o Wileńskiej szkole malarskiej
Pogłęb swoją wiedzę o wileńskiej szkole malarskiej
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o fascynującej historii wileńskiej szkoły malarskiej, sięgnij po poniższe publikacje. Znajdziesz w nich szczegółowe analizy, reprodukcje dzieł i wiele ciekawych informacji o artystach i ich twórczości.
Janusz Wałek, „Dzieje szkoły malarskiej wileńskiej”
Kompleksowe opracowanie historii wileńskiej szkoły malarskiej, jej przedstawicieli i wpływu na rozwój sztuki polskiej.
Wydawnictwo: Universitas, Kraków
Dariusz Konstantynów, „Sztuka Wilna XIX wieku”
Bogato ilustrowana monografia poświęcona sztuce Wilna w XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem wileńskiej szkoły malarskiej.
Wydawnictwo: Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin
Maria Kałamajska-Saeed, „Mistrzowie pędzla z Wilna”
Album prezentujący najwybitniejsze dzieła artystów wileńskiej szkoły malarskiej ze zbiorów polskich i litewskich muzeów.
Wydawnictwo: Muzeum Narodowe w Warszawie
Podsumowanie
Panorama współczesnego Wilna z widocznymi zabytkami związanymi z wileńską szkołą malarską
Wileńska szkoła malarska stanowi fascynujący rozdział w historii sztuki polsko-litewskiej. Powstała w szczególnym momencie dziejowym, po utracie niepodległości, stała się ważnym ośrodkiem kultywowania tradycji narodowej poprzez sztukę. Dzięki takim postaciom jak Franciszek Smuglewicz, Jan Rustem czy Józef Oleszkiewicz, Wilno stało się na początku XIX wieku głównym centrum artystycznym na terenach dawnej Rzeczypospolitej.
Choć okres świetności szkoły zakończył się wraz z likwidacją Uniwersytetu Wileńskiego po powstaniu listopadowym, jej dziedzictwo przetrwało w twórczości kolejnych pokoleń artystów. Dzieła przedstawicieli wileńskiej szkoły malarskiej, rozproszone w muzeach Polski i Litwy, do dziś zachwycają miłośników sztuki i stanowią ważne świadectwo kultury polsko-litewskiej.
Współczesne badania nad wileńską szkołą malarską pozwalają lepiej zrozumieć jej znaczenie i wpływ na rozwój sztuki w regionie. Dzięki wystawom, publikacjom i projektom badawczym, to ważne dziedzictwo kulturowe jest chronione i popularyzowane, inspirując kolejne pokolenia historyków sztuki, artystów i miłośników malarstwa.
