Styl romański w architekturze to pierwszy powszechny, ogólnoeuropejski kierunek w sztuce średniowiecznej. Styl ten rozwinął się w Europie Zachodniej około X wieku, a jego okres świetności przypadał na XI, XII i XIII wiek. Nazwa „romański” pochodzi od łacińskiego „romanus” i odnosi się do inspiracji architekturą starożytnego Rzymu, szczególnie w zakresie konstrukcji i monumentalnych form. Architektura romańska była odpowiedzią na potrzeby duchowe, społeczne i militarne epoki, dlatego sztuka romańska była ściśle związana zarówno z religią, jak i z funkcjami obronnymi. Budowle romańskie wykonywano najczęściej z kamienia, dzięki czemu zachowały się do dziś jako bezcenne zabytki architektury romańskiej w Europie i Polsce.
Cechy stylu romańskiego – czym wyróżniała się architektura romańska w średniowieczu?
Cechy charakterystyczne stylu romańskiego to przede wszystkim masywność i prostota form. Romańskie świątynie budowano na planie krzyża łacińskiego, z jedną lub trzema nawami. Główna część kościoła to nawa główna, zakończona prezbiterium, które często zamykała półkolista absyda.
Charakterystyczna dla tego stylu była bryła o zwartych proporcjach i surowych elewacjach. Mury wznoszono bardzo grube – czasem o grubości przekraczającej dwa metry – co zapewniało trwałość konstrukcji i miało znaczenie obronne. Otwory okienne były małe, często o łukach półkolistych. Nad nawami stosowano sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, co dawało początek klasycznemu sklepieniu romańskiemu.
Na fasadach często umieszczano tympanony – półkoliste płaskorzeźby nad portalami, przedstawiające sceny biblijne. We wnętrzu stosowano kolumny i filary, czasami zdobione kapitelami. Typowym elementem romańskiej architektury było także biforium – okno podzielone kolumną na dwa przęsła.
Romanizm w Europie – rozwój sztuki i architektury romańskiej w średniowiecznej Europie
Architektura romańska w Europie rozwinęła się na bazie antyku oraz doświadczeń sztuki późnorzymskiej i architektury wczesnego chrześcijaństwa i architektury przedromańskiej. Styl ten pojawił się w X wieku, a w ciągu kolejnych stuleci objął niemal całą Europę – od Włoch i Francji, przez Niemcy, aż po Anglię, Skandynawię i Europę Środkową, w tym Polskę.
Sztuka romańska rozwinęła się dynamicznie szczególnie w krajach, gdzie istniały silne ośrodki religijne. W tym okresie nastąpił znaczny rozwój sztuki budowlanej, a dzieła sztuki były podporządkowane funkcjom sakralnym. Okres trwania architektury romańskiej zakończył się dopiero z nadejściem stylu gotyckiego w XIII wieku, który zastąpił ciężką i zwartą formę romańską bardziej strzelistą i ażurową estetyką.
Architektura romańska w Polsce: świątynie, kolegiaty i rotundy w XI–XIII wieku
Architektura romańska w Polsce zaczęła się rozwijać w XI wieku, głównie w ośrodkach związanych z chrystianizacją i działalnością zakonu benedyktynów oraz cystersów. Z czasem zaczęto budować monumentalne kościoły, klasztory, rotundy i kolegiaty, które miały nie tylko znaczenie duchowe, ale również funkcje obronne. Były to często budowle z kamienia, osadzone na planach krzyża, o grubych murach i zwartej konstrukcji.
Romańska świątynia w Polsce zbudowana była zwykle z jedną lub trzema nawami, prezbiterium i apsydą. W elewacjach umieszczano wieże – pojedyncze lub bliźniacze, które oprócz funkcji sakralnej pełniły także rolę strażniczą. W środku dominowała nawa główna, często sklepiona kolebkowo. Polska wersja romanizmu przystosowana była do lokalnych warunków i możliwości technicznych.
Najsłynniejsze kościoły romańskie w Polsce – od kolegiaty w Tumie po rotundę w Strzelnie
Do najbardziej znanych i najcenniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce należą:
- Kolegiata w Tumie pod Łęczycą – jeden z największych i najlepiej zachowanych romańskich kościołów w Polsce. Powstała w XII wieku, z kamienia, z dwiema wieżami i potężnymi murami.
- Kościół św. Prokopa w Strzelnie – rotunda o idealnie zachowanej bryle, z detalem rzeźbiarskim i unikalnym układem wnętrza. Zbudowana również w XII wieku, stanowi przykład przekształcenia rotundy w większą świątynię.
- Kościół św. Mikołaja w Cieszynie – romańska rotunda z XI wieku, z typową apsydą, biforium i wieżą, pełniła też funkcje obronne.
- Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu – zbudowany w XIII wieku, to przykład romańsko-gotyckiego przejścia, z wyraźnie widoczną romańską bryłą i detalami nowego stylu.
Czym charakteryzowała się rzeźba romańska i jaka była jej rola w sztuce sakralnej?
Rzeźba romańska była integralnym elementem budowli – służyła przekazowi idei religijnych i dydaktycznych. Umieszczana była na fasadach kościołów, w tym nad portalami w formie tympanonów, na kolumnach, kapitelach oraz fryzach. Przedstawiała sceny ze Starego i Nowego Testamentu, sąd ostateczny, postacie świętych.
Była to sztuka narracyjna, uproszczona, często o symbolicznym i ekspresyjnym charakterze. Sztuka romańska była ściśle związana z życiem religijnym i miała na celu umacnianie wiary. W Polsce wybitne przykłady rzeźby romańskiej znajdują się w Strzelnie, na kolumnach kościoła św. Prokopa.
Budowle romańskie w Polsce – przykład architektury sakralnej z XI–XIII wieku
W Polsce budowle romańskie wykonane były głównie z piaskowca lub wapienia. Przetrwały do dziś jako cenne budowle sakralne – głównie rotundy, kolegiaty i kościoły. Posiadały grube mury, małe okna, skromną dekorację zewnętrzną. Elementy obronne były często uwzględniane w konstrukcji – np. w rotundzie w Cieszynie czy kolegiacie w Tumie.
Budowano je z myślą o trwałości – architektura romańska rozwijała się jako monumentalna, solidna, często osadzona w trudnym terenie lub na wzgórzach, co nadawało im obronny charakter. Wnętrza były proste, skupione na ołtarzu i liturgii.
Przykłady sztuki romańskiej w Polsce: Sulejów, Cieszyn, Strzelno, Inowrocław
- Opactwo cystersów w Sulejowie – jeden z najlepiej zachowanych kompleksów romańsko-cysterskich, o surowej formie, z dwiema wieżami i masywnymi murami.
- Mikołaja w Cieszynie – rotunda z XI wieku, symbol miasta, z elementami typowej architektury romańskiej.
- Prokopa w Strzelnie – rotunda przekształcona w kościół z unikalnym wystrojem kolumn i portali.
- Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu – świątynia z XIII wieku, w której zachowały się typowe cechy romańskie, choć zauważalne są też wpływy stylu gotyckiego.
Rotunda św. Andrzeja w Krakowie i inne świątynie romańskie zbudowane na planie koła
Rotunda św. Andrzeja w Krakowie to jeden z najstarszych zachowanych kościołów romańskich w Polsce. Polsce zbudowana na planie koła, z apsydą i wieżą, pełniła funkcje religijne i obronne. Posiada grube mury, niewielkie okna i proste wnętrze, co świadczy o surowym duchu epoki.
Inne rotundy romańskie w Polsce to m.in. św. Mikołaja w Cieszynie, św. Prokopa w Strzelnie czy św. Feliksa i Adaukta w Krakowie. Te romańskie budowle charakteryzuje prostota, trwałość i duchowa symbolika koła jako formy doskonałej.
